از «فانوس و والور» اول انقلاب تا هزینه دانشگاه و مسکن+عکس

توليد ايرانی: خیلی ها او را تاریخ شفاهی کمیته امداد می دانند؛ از آن قدیمی هایی که از بدنه کمیته امداد شروع کرد و یکی یکی پله ها را بالا آمد؛ سندش خاطرات ناگفته ای است از چند دهه کار در بزرگترین خیریه کشور؛ خاطراتی از خیرین بزرگی که همه زندگی شان در خارج از کشور است و تنها به عشق ده‌ها یتیمی که تحت پوشش دارند هرسال زندگی شان را رها می‌کنند و عازم روستاهای محروم می‌شوند؛ یا خیرینی که گرچه دست و بالشان تنگ است و توان کمک مالی به نیازمندان ندارند ولی هرچه از دست‌شان برمی‌آید دریغ نمی‌کنند حتی اگر در حد سر زدن به یتم‌ها و سالمندانی باشد که هیچکس را ندارند. خاطراتی که لا به لای آنها ناگفته‌های جالبی است که شاید کمتر کسی آن‌ها را شنیده باشد؛ مثل ماجرای کمک کمیته امداد به «عمه سومین رئیس ساواک بعد از انقلاب» یا تحت پوشش گرفتن «خانواده‌های معدومین».

علی محمد ذوالفقاری که از سال های ابتدای شکل گیری کمیته امداد در این نهاد مشغول به کار شده، چند روزی است که از آخرین سِمَتش، یعنی مدیرکل توسعه مشارکت های مردمی کمیته امداد بازنشست شده است؛ مردی که سوابق او در بدنه کمیته امداد و تجارب مدیریتی اش، این گفت وگو را جذاب تر کرده است. گفت و گو درباره 4 دهه فعالیت کمیته امداد، نقش مردم در این کمک ها، چشم انداز آینده و ...؛ گفت و گویی که متن کامل آن را در زیر می خوانید.

*کمیته امداد شاید ضروری ترین نیاز مردم در برهه زمانی بعد از انقلاب بود/ شهید بهشتی از همان ابتدا نسبت به گداپروری و تنبلی تذکر می داد
- فلسفه شکل گیری کمیته امداد امام خمینی (ره) چه بود؟ اصلا چه ضرورتی برای تشکیل کمیته امداد در اولین روزهای بعد از انقلاب بود؟
اگر به آمارهای ابتدای انقلاب مراجعه کنیم وقتی که جمهوری اسلامی کشور را از رژیم قبل تحویل گرفت شاید یکی از بزرگترین مشکلات، فقر در بین خانواده‌ها بود؛ اینکه چه تعداد از مردم از سلامت، بهداشت، معیشت و ... برخوردار بودند نشان می‌داد که تعداد زیادی از خانواده‌ها زیر خط فقر بودند و اقتصاد خانواده کوچک بود. درک امام از صحنه اجرایی این بود که شاید اولین و ضروری‌ترین نیازی که مردم در آن برهه داشتند، توجه به فقر و فقرا بود؛ لذا اولین نهادی که حتی از نهادهای امنیتی همچون کمیته انقلاب هم زودتر تاسیس و ایجاد شد، کمیته امداد امام خمینی (ره) بود. ترکیب اولیه اعضای کمیته امداد، متشکل از بزرگانی بود که نقش پررنگی در بازار داشتند و در واقع یکی از ویژگی‌های کمیته امداد آن زمان مردمی بودن آن بود که البته از کمک‌های دولتی هم استفاده می‌کرد ولی بزرگترین و اصلی‌ترین پایه آن بر اساس کمک‌های مردمی بود.
شما به سخنرانی شهید بهشتی در سال 58 نگاه کنید؛ در شرایطی که تنها یک سال از تشکیل کمیته امداد می گذشت، یکی از عمده‌ترین تذکرات ایشان در آن سخنرانی که بین اعضای کمیته امداد انجام شد این نکته بود که نکند خدای ناکرده اقدامات کمیته امداد به تولید تنبلی و حتی گداپروری در کشور تبدیل شود. لذا منطق توانمندسازی خانواده‌های تحت پوشش که امروز یکی از رویکردهای اصلی کمیته امداد است را می‌شود از سخنان آن روز شهید بهشتی درک کرد.
آن زمان، جمعیت مددجویی، بیشتر سالمند، روستایی و حتی خانواده‌های شهدا و رزمندگان انقلاب است که پیش از شکل‌گیری بنیاد شهید، این خانواده‌ها را هم تحت پوشش خودش داشت ولی آرام آرام هرچه درک کمیته امداد از صحنه اجرا بیشتر شد، سازماندهی کمیته امداد بر اساس نیازهای مخاطبانش شکل گرفت؛ مثلا درک کردند که نیاز به خدمات سلامت، اشتغال، آموزش فرزندان این خانواده و ... وجود دارد که با توجه به این نیاز خدمات ارائه شده هم تغییر کرد.
* کمیته امداد مسئول تولید فقر نیست/ هنوز ایتام زلزله بم تحت پوشش کمیته امدادند
- ولی یک سوال مهم برای خیلی از مردم وجود دارد؛ اینکه علی رغم چند هزار میلیارد تومان کمک سالانه مردم به کمیته امداد، پس چرا هنوز شاهد خودنمایی فقر در جامعه هستیم؟
برای شخص من خیلی پیش آمده که مردم و اطرافیان از من می‌پرسند با وجود این همه کمک‌های مردمی و دولتی به کمیته امداد، چرا هنوز فقرایی را می‌بینیم که برای پیدا کردن غذا یا تامین مخارج زندگی با مشکل مواجه هستند و حتی تا کمر در سطل آشغال فرو می‌روند؟ من همیشه گفتم که کار ما مثل کار ماموران آسفالت شهرداری است؛ چاله جایی دیگر کنده می‌شود و ما باید آن را پر کنیم؛ به هر حال شرایط اقتصادی امروز، تعطیلی کارخانجات و بیکاری، مواد مخدر و اعتیاد، طلاق، بیماری‌های صعب العلاج، حوادث جاده‌ای، یا حتی حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله و ... جزء مواردی هستند که بعضاً چاله‌هایی در زندگی مردم ایجاد می‌کنند که بعد از آن ما موظف به پر کردن این چاله‌ها هستیم. مثلا ما هنوز ایتام زلزله بم را تحت پوشش داریم؛ خب زلزله بم تقصیر کسی بود؟ نه. این یک حقیقت است که فارغ از اتفاقات اینچنینی، شرایط اقتصادی به شدت بر قشر ضعیف جامعه تاثیر گذار است و در عمل، زودترین قشری که در شرایط بد اقتصادی آسیب می‌بیند این قشر است و بعد از بهبود شرایط اقتصادی، آخرین قشری که وضعیتش بهبود می‌یابد باز هم همین قشر است.
به هر حال کمیته امداد مسئول تولید فقر نیست بلکه مسئول درمان فقر است؛ ولی اگر جایی در پروسه درمان این فقر، مشکلی وجود داشته باشد و یا شیوه‌های ما در این درمان به روز و متناسب با شرایط نباشد، آنجا ما مقصریم. اما ما نقشی در تولید فقر نداریم.
ما فرآیندهای خود را دائماً مورد پایش قرار می‌دهیم و امروز می‌توانیم بگوییم سرعت رسیدگی به فقر در کمیته امداد، بالا است؛ مثلا امروز هیچ مددجویی در کمیته امداد برای گرفتن وام اشتغال مشکل ندارد؛ امروز هیچ پشت نوبتی برای گرفتن جهیزیه در کمیته امداد وجود ندارد؛ یا حتی ما در خصوص مدیریت هزینه خانواده‌های تحت پوشش نیز برنامه داشته‌ایم؛ مثلا وقتی ما برای یک مددجو، منزلی را احداث می‌کنیم یعنی در مدیریت هزینه‌های این خانواده برنامه‌ریزی کرده‌ایم تا نیاز اصلی آن‌ها مرتفع شود؛ وقتی هزینه تحصیلی یک دانش‌آموز یا دانشجو را می‌دهیم یعنی برای آینده این فرزندان سرمایه‌گذاری می‌کنیم. به هر حال امروز تلاش شده، پولی که چه از سوی دولت و چه از کمک‌های مردمی در اختیار کمیته امداد قرار می‌گیرد، این پول را با یک ارزش افزوده برای خانواده‌های تحت پوشش هزینه کنیم تا به رفع نیازهای اساسی و حرکت به سمت بی‌نیازی خانوارها _البته در حد توان کمیته امداد_ منجر شود. از طرف دیگر ما معتقدیم باید خانواده‌ها نقش خودشان را در حل مشکلات ایفا کنند و ما با کمک‌های خود نباید این نقش را از بین ببریم؛ از همین رو است که بحث اشتغال مددجویان و پرداخت وام برای ایجاد شغل و خروجشان از این وضعیت در دستور کار قرار گرفته است.
البته این ایراد به ما وارد است که در خصوص علل تولید فقر در جامعه به درستی اطلاع‌رسانی نکردیم؛ یعنی نگفتیم چه ضعف کارکردهایی در جامعه باعث تولید فقر شده است.
*کمک های مردمی 25 درصد خدماتی است که به نیازمندان می دهیم
- اصلا سهم مردم از همه کمک هایی که به نیازمندان جامعه می شود چقدر است؟
کمک‌های مردمی حجم عظیمی است که تنها بخشی از آن‌ از سوی مردم در اختیار کمیته امداد قرار می‌گیرد؛ این کمک‌ها حدوداً 25 درصد از کمک‌هایی است از سوی کمیته امداد به نیازمندان اختصاص می‌یابد. ولی این همه ماجرا نیست؛ به هر حال مردم به مناسبت‌های مختلف و در شرایط مختلف خودشان هم به نیازمندان کمک می‌کنند.
ما معتقدیم در این سال‌ها، جریان خیرات و احسان مردم در کشور گسترش یافته، در حال رشد بوده و قطعاً بیشتر شده؛ مثلا شما نگاه کنید در بازه زمانی 4 یا 5 ساله حجم مددجویان ما بیشتر نشده و در یک سقف بسته، وروود و خروج داشته‌ایم. طبعاً هم ما مدعی نیستیم که همه نیازمندان جامعه تحت پوشش ما هستند؛ خب در این شرایط نیازمندانی که تحت پوشش ما نیستند، چگونه زندگی‌شان را می‌گذرانند؟ چه کسی به آن‌ها کمک می‌کند؟ مسلماً مردم؛ حتماً یک خیر مردمی پشت این ماجرا است. به هر حال ما معتقدیم باید به توسعه کار خیر در جامعه دامن بزنیم حتی اگر این کار خیر و کمک‌های مردمی از کانال ما و مجرای کمیته امداد در اختیار محرومین و نیازمندان قرار نگیرد.
* کمیته امداد خانوادگی و محله بهترین راه حمایت از فقرا
- بعد از این همه سال تجربه کار در بزرگترین خیریه کشور، آیا می شود به رفع فقر در جامعه امیدوار بود؟
آخرین برداشت ما از تجربه حدود 40 ساله کمیته امداد آن است که باید کمیته امداد را خانوادگی و محله‌ای کنیم؛ یعنی چه؟ یعنی نقش خانواده و محلات را پررنگ‌تر کرده و بزرگان و متمکنین هر محله و خانواده با مشارکت سایر اعضای خانواده و همسایگان، نیازمندان آن خانواده و محله را تحت رسیدگی خودشان قرار دهند. شما نگاه کنید، نیاز فقرا و نیازمندان که فقط نیاز مادی و پول نیست؛ مثلا امروز ما در محلات، خیرانی را داریم که نذرهای جالبی می‌کنند؛ مثلاً یا از طریق ما یا با پیگیری‌های شخصی، نیازمندان محله خود را شناسایی کرده و به تناسب شغل و مهارتی که دارند به آن‌ها کمک می‌کنند؛ مثلا می‌گوید من نذر می‌کنم امسال کولر 10 خانواده فقیر را رایگان تعمیر کنم. یا دندانپزشک می‌گوید ماهانه دندان یک نیازمند را رایگان معالجه می‌کنم. خب اگر این اتفاق بیفتد اصلا ارباب رجوعی برای کمیته امداد وجود نخواهد داشت.
ما امروز تقریبا 1.5 میلیون سالمند را تحت پوشش خودمان داریم؛ شما در نظر بگیرید اگر احسان به والدین در خانواده‌ها اجرایی بشود، مثلا دختر، خرج مادر یا پدرش را بدهد، قطعاً بعضی از این سالمندان به کمیته امداد رجوع نمی‌کنند؛ مگر کمیته امداد چقدر به این سالمندان کمک می‌کند که از عهده فرزندانشان خارج است؛ علاوه بر این، کمیته امداد تنها قادر است نیاز مادی این سالمندان را برطرف کند، خب نیازهای عاطفی آن‌ها چه؟ آیا ما به نیابت از فرزندان این مادر می‌توانیم دل این مادر پیر را به دست بیاوریم؟ آیا «مادر» گفتن ما با «مادر» گفتن فرزندش برای این مادر سالخورده یکسان است؟ هیچوقت.
این قضیه تنها در مورد سالمندان هم نیست؛ مثلا بچه یتیمی که تحت پوشش کمیته امداد است فقط نیازهای مادی‌اش تامین می‌شود ولی نیازهای عاطفی‌اش را قطعاً دایی، عمو، عمه، خاله و اقوامش بهتر از هرکس دیگر می‌توانند برطرف کنند.
امروز ما به دنبال آن هستیم که حس مسئولیت اجتماعی، حس دغدغه‌مندی نسبت به فقر در جامعه زنده شود و امروز به برکت انقلاب اسلامی و فرهنگ دینی ما اتفاق افتاده و امروز در بین خانواده‌های ما حس نوع‌دوستی در بین خانواده‌های ما هر سال زنده‌تر از سال قبل می‌شود.