‌رها بودن زیر‌ساخت آب‌‌و‌خاک کشور در دوره پهلوی/ افزایش 52 برابری تجهیز اراضی به سیستم‌های نوین آبیاری

به گزارش توليد ايرانی ؛       در بررسی وضعیت تولیدات کشاورزی قبل و بعد از انقلاب اسلامی بدون شک باید به مهم‌ترین بستر‌‌ تولید، یعنی خاک و مایع حیات، یعنی آب توجه کرد.
به اذعان کارشناسان حتی خاک مهم‌تر و حیاتی‌تر از آب هم است. ایران میانگین بارش 230 میلیمتر در سال را‌‌‌‌‌‌‌‌ دارد که یک سوم میانگین بارش جهانی است. از سوی دیگر فرسایش شدید خاک و مواد آلی را‌‌‌‌‌‌‌‌ در کشور از گذشته دور شاهد هستیم که شرایط را‌‌‌‌‌‌‌‌ برای پرورش و تولید خاص‌تر کرده است.

در این میان اگر پروژه‌های آب و خاک به خوبی انجام نشود، امکان تولید محصولات کشاورزی به حداقل می‌رسد، بنابراین شاخص آب و خاک را‌‌‌‌‌‌‌‌ به عنوان عامل تولید در طول دوران پس از انقلاب و قبل از آن بررسی می‌کنیم که مهم‌ترین زیرساخت بخش کشاو‌رزی به حساب می‌آید.

بخش کشاورزی به عنوان تامین‌کننده امنیت غذایی در کشور است که اهمیت آن حتی از نظر سیاستمداران هم به دور نمانده به طوری که جرج واشنگتن، رئیس جمهور پیشین آمریکا می‌گوید: اگر کشوری امنیت غذایی خود را‌‌‌‌‌‌‌‌ نتواند تامین کند، بدون شک امنیت سیاسی‌اش هم به خطر می‌افتد.
برای بررسی وضعیت کارهای انجام‌یافته در قبل و بعد از انقلاب در موضوع زیرساخت‌های آب و خاک کشور و نواقصی که احتمالا باید در آینده برطرف شود‌، به سراغ علی‌مراد اکبری، معاون امور آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی، رفتیم و با وی به گفت‌‌وگو نشستیم.
‌علی‌مراد اکبری از اوایل انقلاب تاکنون همه فعالیت‌های مدیریتی خود را‌‌‌‌‌‌‌‌ در بخش کشاورزی عمدتا آب و خاک گذرانده است.
 

 

وضعیت اجرای پروژه‌های آب و خاک قبل از انقلاب اسلامی به چه شکل بوده و آیا پروژه‌های خاصی در آن زمان در حوزه آب و خاک اجرا شده بود؟
اکبری: قبل از انقلاب فقط 48 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی به آبیاری بارانی یا نوین مجهز بود به اندازه‌ای کم که نمی‌توانست بهره‌وری مناسبی در بخش آب ایجاد کند. کشور میانگین 230 میلیمتر بارش دارد و جزو کشورهای مناطق خشک و نیمه خشک به حساب می‌آید بنابراین همه تلاش دولت‌ها باید در جهت استفاده بهینه از آب و بالا بردن بهره‌وری آب باشد.
تولید محصولات کشاورزی آن زمان از 26 میلیون تن فراتر نرفته بود و بخش عمده‌ای از آن به دلیل توسعه نیافتگی روستاها و عدم توجه به بخش کشاورزی و از همه مهم‌تر استفاده نکردن بهینه از ظرفیت‌های آب و خاک کشور بود. در سال 1355 کل گندم که دولت آن زمان از کشاورزان خریداری کرد 550 هزار تن بود و در حقیقت وابسته صرف به واردات بودیم.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی برنامه‌های اجرای پروژه‌های آبیاری در کشور چگونه بود؟
اکبری: پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با توصیه‌های رهبر کبیر انقلاب و مقام معظم رهبری برای توجه به بخش کشاورزی و امنیت غذایی،‌ توسعه روستاها و کشاورزی به عنوان محور اصلی قرار گرفت و با علم به اینکه روش‌های نوین آبیاری، بهره‌وری آب و تولید محصولات کشاورزی را‌‌‌‌‌‌‌‌ افزایش می‌دهد، سرمایه‌گذاری‌هایی در این بخش انجام شد و اکنون 2.5 میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی کشور به سیستم‌های آبیاری نوین تجهیز شده است که توانسته 8 میلیارد مترمکعب صرفه‌جویی آب در کشور ایجاد کند که از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی به شمار می‌رود.
با چنین اقداماتی تولید محصولات کشاورزی کشور به حدود 130 میلیون تن رسیده که تقریبا افزایش پنج برابری نسبت به آن زمان دارد.
 

 

غیر از اجرای سیستم‌های نوین آبیاری، چه اقدامات دیگری در حوزه آب و خاک انجام شده است؟
اکبری: علاوه بر راه‌اندازی سیستم‌های نوین آبیاری، اجرای شبکه‌های اصلی آبیاری و زهکشی در مساحت 3.2 میلیون هکتار در پایاب سدهای مخزنی انجام شده که بیش از 1.6 میلیون هکتار آن شبکه‌های فرعی است که باعث دسترسی آسان کشاورزان به آب شده است، قبل از انقلاب کل شبکه‌های فرعی ایجادشده در بخش کشاورزی 141 هزار هکتار بود که اکنون بیش از 10 برابر شده است. همچنین تجهیز و نوسازی مدرن اراضی یکپارچه‌سازی و ایجاد کانال‌های درجه 3 و 4، هندسی‌سازی قبل از انقلاب تنها 12 هزار هکتار بود که الان به یک میلیون و 650 هزار هکتار افزایش یافته است.
زهکشی قبل از انقلاب اصلا وجود نداشت و اکنون 500 هزار هکتار از زمین‌های کشور زهکشی شده تا کشاورزان در بستر خاک مناسب و بدون شوری اقدام به کشت کنند. همچنین اجرای عملیات آب و خاک قبل از انقلاب اصلا وجود نداشت و اکنون در 230 هزار هکتار از زمین‌های کشور اجرایی شده است و در حوزه قنوات هم قبل از انقلاب هیچ اقدامی انجام نشده بود و اکنون 30 هزار هکتار از قنوات اصلاح و مرمت شده‌اند. در کنار عملیات آب و خاک عملیات به‌زراعی و به‌نژادی هم در کشور انجام شده که همه اینها به حفظ آب و خاک، افزایش بهره‌وری آنها و نهایتا افزایش تولیدات کشاورزی منجر شده است. همچنین تجهیز و نوسازی اراضی مدرن قبل از انقلاب تنها 12 هزار هکتار بود که اکنون به یک میلیون و 651 هزار هکتار افزایش یافته است.

پروژه های بزرگی که درحوزه آب و خاک در کشور اجرا شده و منشا تحول می تواند باشد کدام است؟
اکبری: طرح بزرگ موسوم به 550 هزار هکتاری که در سفر مقام معظم رهبری به این استان سیستان و بلوچستان تصویب شد، اجرایی می شود، 295 هزار هکتار از این پروژه پایان یافته و 250 هزار هکتار هم در حال اجرا است؛ پیش‌بینی می‌شود تکمیل این پروژه 9 میلیون تن تولیدات کشاورزی کشور را افزایش دهد.
یک طرح دیگر موسوم به 46 هزار هکتاری سیستان است که آب چاه نیمه‌ها برای مشروب کردن اراضی انتقال می یابد این طرح پایان یافته و تولید منطقه را از 450 هزار تن به 900 هزار تن افزایش داده است.
در استان گلستان هم طرح 288 هزار هکتاری اجرایی می شود که 100 هزار هکتار آن تمام شده و بقیه هم در حال اجرا است، اجرای اقدامات زهکشی در این استان که با مشکل شوری مواجه بود توانسته عملکرد گندم را از 800 کیلوگرم به 2.5 تن در هکتار افزایش دهد که بعضا تا 4.5 تن در هکتار هم می رسد.
پروژه بعدی در غرب و شمالغرب کشور است که در سطح 227 هزار هکتار انجام می‌شود، 127 هزار هکتار از این طرح تمام شده و 100 هزار هکتار هم در دست اقدام است.
علاوه بر اینها 1.5 میلیون هکتار شبکه های آبیاری زهکشی در سطح 1.5 میلیون هکتار و آبیاری تحت فشار در سطح 2.5 میلیون هکتار پس از انقلاب اسلامی در کشور انجام شده است. 

چه معیار مهمی علاوه بر اجرای پروژه‌های اصلی برای حفاظت از آب و خاک کشور پیشنهاد می‌کنید؟
اکبری: مهم‌ترین مسأله کشور الان حفظ منابع آب و خاک، یا حفاظت کمّی و کیفی منابع آب و خاک کشور است، چون از نظر اکولوژیکی ظرفیت توسعه برای ما محدود شده و امکان  توسعه سطح زیر کشت آبی وجود ندارد، مدیران کشور باید بدانند که امکان توسعه افقی تقریبا به پایان رسیده و از این به بعد باید تمام تلاش خود را‌‌‌‌‌‌‌‌ برای استفاده از پژوهش و تحقیقات و نیز افزایش بهره‌وری آب در جهت ارتقای تولید انجام دهند و یکی از راه‌های افزایش بهره‌وری آب کاهش مصرف و در عین حال افزایش تولید است.

آیا فکر می‌کنید که در بخش آب و خاک همه کارهایی که باید انجام می‌شد را‌‌‌‌‌‌‌‌ انجام داده‌اند یا کارهای بر زمین‌مانده هنوز هست؟
اکبری: با وجود اینکه اقدامات خوبی در پروژه‌های آب و خاک کشور انجام شده، اما هنوز کارهای زیادی هست که باید انجام شود. تنها راه پایداری این سرزمین حفاظت کمّی و کیفی از آب و خاک و ارتقای بهره‌وری آب همزمان با کاهش مصرف است، اما بهره‌وری در سطوح مختلف باید صورت بگیرد؛ نخست باید از حوضه‌های آبریز شروع کرد و تمام عوامل سیاست‌گذار، برنامه‌ریزان، مدیران آب و خاک و محیط زیست باید با دخالت مثبت خود بهره‌وری را‌‌‌‌‌‌‌‌ افزایش دهند.
دوم؛‌ بهره‌وری باید از سطح مزرعه آغاز شود، عملیات به‌زراعی، آبیاری، افزایش بهره‌وری آب، حاصلخیزی خاک، مکانیزاسیون، مبارزه با آفات و بیماری، همه باید بر اساس آخرین پژوهش و تحقیقات و استانداردهای جهانی انجام شود که همه اینها در حقیقت لازم و ملزوم همدیگر هستند.
سوم؛‌ افزایش بهره‌وری در سطح گیاه باید انجام شود و محصولاتی را‌‌‌‌‌‌‌‌ اصلاح کرد که مقاوم به خشکی و شوری باشند، همچنین محصولات زودرس تولید کرد تا آب کمتری مصرف کنند و سال به سال افزایش ضریب نفوذ دانش و فناوری در این بخش بیشتر شود.

آیا همسویی با سیاست‌های آب و خاک با دیگر بخش‌های وزارت جهاد کشاورزی مثلا زراعت وجود دارد؟ زیرا آنها مصرف‌کننده‌اند ولی بخش آب و خاک به حفظ آب تاکید دارد. آیا الگوی کشت اجرایی می‌شود تا آنچه که شما درباره کاهش مصرف می‌گویید عملی شود؟
اکبری: بله، همسویی در این بخش وجود دارد، اما در بسیاری از موارد از دست وزارت جهاد کشاورزی هم خارج است، این همسویی باید از رده‌های بالای تصمیم‌گیر تا پایین یعنی کشاورزان وجود داشته باشد، ما سند چشم‌اندازی هم تعریف و برنامه 10 ساله خود را‌‌‌‌‌‌‌‌ تدوین کرده‌ایم تا پس از پایان این مدت به اهداف تعیین‌شده برسیم، اما مشکل اصلی ما بهره‌برداران هستند که ما نمی‌توانیم 4.5 میلیون بهره‌بردار کشاورزی را‌‌‌‌‌‌‌‌ مطابق با خواسته‌هایمان پیش ببریم. آنها منافع خودشان را‌‌‌‌‌‌‌‌ دنبال می‌کنند و هر محصولی که فکر می‌کنند به نفعشان هست را‌‌‌‌‌‌‌‌ می‌کارند.

البته مدیران همانطور که از اسمش پیداست، می‌توانند آنها را‌‌‌‌‌‌‌‌ مدیریت کنند، اگر نرخ خرید تضمینی مناسب برای محصولاتی که کم آب بر و مفید برای منافع ملی، تعریف شود و اقدامات تشویقی نظیر تسهیلات، نهاده برای کشاورزان بدهند بپردازند آنها در مسیر خواسته‌ مدیران و راستای منافع ملی کشت خواهند کرد.
اکبری: بله، حرف شما هم درست است.

در بازدیدی که اخیرا از استان گلستان داشتیم کشاورزان از عمق 120 متری برای آبیاری پمپاژ می‌کردند که خود در آن مناطق خشک عامل شوری خاک می شود در حالی که شما در کنار آنها عملیات شور ورزی انجام می‌‌دهید اینها تناقض دارد و نشان می‌دهد که شاید این همسویی وجود ندارد؟
اکبری: بله، اینها کارهایی است که به مرور باید اصلاح شود و فرهنگ سازی شود، نمی شود به یکباره کشاورز را از کشت زمینی که قوت زندگی اش وابسته به آن است، منع کرد اما به مرور و با انجام پروژ‌ه‌ها در کنار آن ها این روند اصلاح می‌شود. 

در مورد سند بهره‌وری آب اشاره کردید، جزئیات این سند چیست؟
اکبری: سند بهره‌وری آب به کمک بخش مطالعات اتاق بازرگانی، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو تدوین شده و به امضای وزرای این وزارتخانه‌ها هم رسیده است.

هدف سند بهره‌وری آب چیست؟
اکبری: هدف این سند ارتقای بهره‌وری آب است و ما طی دو برنامه پنج ساله برنامه‌ریزی کردیم که میزان تولید کشاورزی از حدود 130 میلیون تن فعلی به 185 میلیون تن برسد که این مهم بدون افزایش بهره‌وری آب امکان‌پذیر نیست، در بخش‌های اول صحبت گفتم که میانگین بارش در کشور 230 میلیمتر و یک سوم میانگین جهانی است بنابراین از هر قطره این آب باید استفاده بهینه کرد. هدف‌گذاری بعدی ما کاهش مصرف آب از 69 میلیارد مترمکعب فعلی به 60 میلیارد مترمکعب است.
چشم‌اندازی که برای این سند تعریف کرده‌ایم این است که امنیت غذایی کشور تقویت شود. وضعیت بهره‌برداران و فعالان بخش کشاورزی از طریق توسعه کشاورزی پایدار و بازار محور بهبود یابد. در این سند تاکید بر افزایش بهره‌وری منابع و عوامل تولید به ویژه بهره‌وری آب است. همچنین ماموریت این سند افزایش بهره‌وری آب کشاورزی با مشارکت بخش‌های خصوصی و تعاونی‌ها،‌ سازمان‌های مردم نهاد با اتکا به بهره‌گری از فناوری‌های نوین و رعایت راهبردهای برنامه‌ها است.

پس از اجرای این سند چه تحولاتی عینی در بخش کشاورزی اتفاق می‌افتد؟
اکبری: با اجرای سند بهره‌وری آب، حاصلخیزی خاک با رشد ماده آلی افزایش می‌یابد و در حقیقت پایداری تولید ایجاد می‌شود. بر اساس این سند ماده آلی از 6 دهم درصد به 95 صدم درصد می‌رسد. رشد بهره‌وری آب در بخش تولیدات گیاهی از 1.1 سال پایه به 2.2 کیلوگرم در مترمکعب می‌رسد. افزایش بهره‌وری آب در محصولات زراعی آبی از 1.48 به 3.11 کیلوگرم بر مترمکعب می‌رسد. افزایش بهره‌وری آب در محصولات دیمی با آب سبز از 3 به 5.1 کیلوگرم بر میلیمتر بارش می‌رسد.
بهره‌وری آب در محصولات باغبانی آبی از 68 صدم به 2.2 کیلوگرم بر مترمکعب می‌رسد، همچنین در محصولات باغبانی دیم از 6.3 به 7.9 کیلوگرم بر میلیمتر بارش می‌رسد؛ در محصولات دامی از 73 صدم به 1.36 کیلوگرم بر مترمکعب خواهد رسید و در محصولات آبزی پروری از 5.43 به 5.5 کیلوگرم بر مترمکعب افزایش می‌یابد.

همواره اختلافی بین وزارت جهاد کشاورزی با وزارت نیرو درباره میزان مصرف آب کشاورزی وجود داشته ، وزارت نیرو می گوید 90 درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، اما شما به عنوان متولی بخش آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی هیچوقت این مسئله را تایید نمی کنید، مستندات شما در این باره چیست؟
اکبری: بر اساس مطالعاتی که روی 35 محصول با ضریب پوشش 87 درصد انجام دادیم، کارشناسان در داخل مزرعه به صورت کاربردی محاسبه کردند و مصرف آب کشاورزی کشور را‌‌‌‌‌‌‌‌ 69 میلیارد مترمکعب اعلام کردند و این با گفته وزارت نیرو بسیار فاصله دارد. (در این گفت‌و‌گو همه تحقیقات و پژوهش ها درباره محصولاتی مانند صیفی‌جات، چغندر و غیره که 35 محصول بودند و به صورت کتابچه در آمده بود به رویت خبرنگار فارس رسید).

این میزان مصرف که می گویید  چند درصد آب مصرفی کشور است؟
اکبری: کمتر از 65 درصد.

دلیل این تفاوت آماری با وزارت نیرو چیست؟
اکبری: آنها در حقیقت بیلان آب را‌‌‌‌‌‌‌‌ محاسبه می‌کنند؛ یعنی آبی که از سدها خارج می‌شود را‌‌‌‌‌‌‌‌ حساب می‌کنند، در حالی که بخش زیادی از اینها در مسیر و در کانال‌ها هدر می‌رود و به مزرعه نمی‌رسد و اگر آنها پرتی آب در کانال ها ‌را‌‌‌‌‌‌‌‌ به حساب بخش کشاورزی نگذارند، این اختلاف آماری بین دو وزارتخانه برطرف می‌شود.

با تشکر از توضیحات شما؛ در پایان اگر فکر می‌کنید مطلبی ناگفته مانده است، ‌بفرمایید.
اکبری: ‌همه مسئولان کشور دقت کنند که مسئله آب و خاک برای کشور بسیار حیاتی است و بدون توجه به آن تامین امنیت غذایی به راحتی امکانپذیر نیست، روی تحقیق و پژوهش و اجرای زیرساخت های آبیاری نوین باید عنایت ویژه‌ای شده و اعتبار آن تامین شود، جهان آینده به سمتی می‌رود که تقاضا روز به روز با رشد جمعیت بیشتر می‌شود در عین حال شرایط تولید به دلیل محدود بودن زمین کشاورزی، تغییرات آب و هوایی، گرم شدن کره زمین و آب شدن یخ های قطبی سخت‌تر می شود، باید از هر چه آب و خاک داریم بیشترین استفاده را داشته باشیم.